Gluten Nedir? Glutensiz Beslenme Diyeti Nasıl Yapılır?

Protein glutenini dışarıda bırakan beslenme türüne glutensiz beslenme denir. Gluten nelerde bulunur sorusunun cevabı: Gluten arpa, buğday, çavdar ve tritikale yani çavdar ve buğday arası bir çeşit kros gibi tahılların içinde bulunmaktadır. Glutensiz beslenme çoğunlukla çölyak hastalığını tedavi etmek amacıyla kullanılmaktadır. Bununla birlikte çölyak hastalığı olan kişilerin belirtilerini kontrol etmesinde ve komplikasyonların önlenmesinde yardımcıdır. Gluten, bu hastalığını taşıyan kişilerin ince bağırsaklarında iltihaba neden olmaktadır.

Glutensiz beslenme başlangıçta biraz moral bozucu olabilir ancak bir müddet sonra sabır ve yaratıcılığınızla glutenli yiyeceklerin de alternatiflerini buluyor olacaksınız.

Glutensiz Beslenmede İzin Verilen Gıdalar

İçeriğinde gluten bulunmayan besinler izin verilenler arasında yer alıyor. Bu besinlerde lezzetli ve sağlıklı doğal besinlerde yar alıyor.

• Taze yumurta
• Sebze ve meyveler
• Bir çok süt ürünü
• Taze et, balık ve kümes hayvanları (marine edilmememiş, una ve pane harcına bulanmamış olmalıdır)
• Doğal işlenmemiş hali ile fasulye ve bezelye çeşitleri
• Fındık ve fıstık çeşitleri
• Hindistan cevizi yağı
• Saf zeytinyağı
• Susam yağı
• Avokado yağı
• Badem Yağı
• Ceviz yağı
• Otlarla beslenen hayvanların iç yağı
• Ghee (hayvansal hint yağı)

Bu bahsettiğimiz besin maddelerinin içeriğinde gluten içeren tahıllar, katkı maddeleri ya da koruyucu maddelerle işlenmemiş veya karıştırılmamış olduğunu bilmeniz oldukça önemlidir. Birçok nişasta ve tahıl glutensiz beslenmenin bir parçası olabilir.

• Amarant
• Ararot
• Karabuğday
• Mısır ve iri taneli mısır unu
• Keten
• Glutensiz unlardan pirinç unu, soya unu, mısır unu, patates, fasulye
• Kaba mısır unu
• Akdarı
• Kinoa
• Pirinç
• Sorgum
• Soya

• Tapyoka
• Tef
• Patates
• Fasulye
• Nohut
• Bezelye
• Limon ve misket limon
• Avokado
• Kayısı
• Üzüm
• Mango
• Papaya
• Ananas
• Kavun
• Kuru erik

Uyarı: Glutensiz beslenmeden gluten içermeyen besinlerin tüketimine izin verilmektedir. Ancak çölyak hastalığı dışında herhangi bir rahatsızlık söz konusu ise doktorun bilgisi dışında herhangi bir besin tüketilmemesi gerekmektedir. Özellikle pirinç, şeker içeren bazı meyveler ve yağ çeşitlerinin kullanımı vücudunuz için sakıncalı olabilir. Bu nedenle tüketiliyor olsa bile mutlaka ölçülü seviyede tüketmenizi tavsiye etmekteyiz.

Öneri: Glutensiz beslenmede izin verilen karabuğday ile ilgili merak ettikleriniz için “Karabuğday Diyeti” başlıklı makalemizi inceleyebilirsiniz. Yine karabuğday gibi glutensiz beslenmenin baş tacı olarak nitelendirebileceğimiz kinoa ise ülkemizde yeni yeni popülerlik kazanmakla birlikte oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır.

Kinoa ile ilgili geniş bilgiler için “Kinoa Nedir ve Faydaları Nelerdir?” başlığını tıklamanız yeterlidir. Makalenin içeriğinde kinoanın besin değerleri kısmını titizlikle okumanızı tavsiye ediyoruz. Zira okuduğunuzda glutensiz beslenmenin sonucu olarak gösterilen vitamin ve mineral eksikliğini daha az seviyede yaşıyor olacaksınız. Bunun nedeni ise kinoanın içeriğinde bir çok vitamini ve minerali barındırıyor olmasıdır. Kinoayı nasıl kullanabilirim sorunuzun cevabı ise “Diyet Yemek Tarifleri Yazı Dizisi: Kinoa İle Lezzetli Tarifler” başlığında sizi bekliyor olacak. Paylaştığımız bu tarifler ile hem sofralarınızı zenginleştirecek hem de glutensiz beslenmenin en güvenli yanını keşfedeceksiniz. 

Glutensiz Yaşam için Uzak Durulması Gereken Gıdalar

İçeriğinde aşağıdaki besin maddeleri bulunan gıda ürünlerinden uzak durmalısınız:

• Arpa (malt, malt sirkesi ve malt tatlandırıcısı genelde arpadan yapılmaktadır)
• Çavdar
• Tiritikal (çavdar ve buğday arasında bir kros)
• Buğday

Buğdayı tüketmekten kaçınmak zordur. Bunun nedeni ise buğday ürünlerinin birçok farklı isim altında satılabiliyor olmasıdır. Süpermarket raflarındaki buğday unu çeşitleri olarak zenginleştirilmiş, fosfotlandırılmış, sade, bromatlaştırılmış ve kendiliğinden kabaran olarak gösterilebilir. Uzak durulması gereken diğer buğday ürünleri ise;

• Bulgur
• Durum unu
• İrmik
• Mısır unu
• Kamut
• Kavuzlu buğday

Gluten İçeren Gıdalar Nelerdir?

Glutenin vücutta oluşturduğu olumsuz reaksiyonlardan bahsettik. Peki gluten içeren gıdalar nelerdir? başlığımızda bu soruya cevap arıyor olacağız. Gluten içeren besinlerin başında tahıl ürünleri gelmektedir. Tahıl ürünlerinin haricinde ise gluten içeren besinlerin ilk sıralarında yer alan diğer besinler ise ekmek, pastanede üretilmiş ürünler, kek, makarna, hazır çorbalar, dondurma çeşitleridir. Buğday ürünlerinin içeriğinde mevcut olan gluten özellikle en etkili olanıdır. Bu sebeple gluten alerjisi olan bireyler bu besinlerden kesinlikle uzak durmalıdır.

Ekmek

Gluten içeren ekmek denildiği anda ilk akla gelen beyaz ekmek olmaktadır. Ancak sanıldığının aksine ister çavdar ekmeği olsun, ister buğday ekmeği ya da beyaz undan üretilmiş ekmeklerin tümünde gluten bulunmaktadır. Ancak gluten, buğdayın yapısında yüksek miktarda bulunduğundan buğday ekmeğinin içerdiği gluten miktarı diğerlerinden oldukça fazladır.

 

Makarna

Glutenin tahıl ürünlerinde yüksek miktarda olduğundan bahsettik. Bilindiği üzere makarnaların da hammaddesi tahıllardan özellikle de buğdaydan oluşmaktadır. Gluten, tahıllarda özellikle de buğdayın yapısında yer alan bir protein çeşididir. Bu nedenle makarna çeşitleri de yüksek miktarda gluten içeren besinler arasında ilk sıralarda yer alan bir besin türüdür.

Poğaça, Kek ve Pasta

Un buğdaydan elde edilmekte ve bu nedenle hamur işleri de gluten içermektedir. Un ile üretilmekte olan poğaça, kek ve pasta çeşitleri de gluten içermektedir. Üstelik sadece buğday unu değil onun dışında arpa ve çavdar unları ile elde edilen hamur işleri de yine aynı şekilde içeriğinde gluten barındırmaktadır.

Hazır Çorbalar

Marketlerde hazır gıda şeklinde satılmakta olan tüm besin maddelerinde gluten dengeleyici faktör olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle hazır gıdalarda özellikle krema içermekte olan hazır çorba çeşitlerinde gluten yer almaktadır.

Bazı Dondurma Çeşitleri

Bir çok dondurma çeşidinde gluten yer almaktadır. Özellikle iki kek ya da iki bisküvi arasında bulunan dondurmaların yapısında bulunan gluten hazır dondurmaların yapısında da dengeleyici ajan olarak bulunmaktadır.

Soya Sosu

Soya sosu, sodyum içeriği oldukça yüksek olan bir besin maddesidir. Üstelik Çin Mutfağı’nın vazgeçilmez bir sos türüdür. Ayrıca vegan beslenmeyi benimsemiş bireylerin de sıkça tükettikleri soya sosunun yapısında buğday yer almakta ve bu nedenle soya sosu da içeriğindeki buğday sebebiyle gluten içeren besinlerden kabul edilmektedir.

Patates Cipsleri

Özellikle genç bireylerin yoğun tüketimine maruz kalan hazır gıda besinlerinden en sık tüketileni patates cipsidir. Yoğun çeşnili ve yoğun baharatlı patates cipslerinde ise buğday yer almaktadır. Bu nedenle patates cipsleri gluten içeriğinin yanı sıra yüksek miktarda sodyum içermektedir.

İşlenmiş Et Çeşitleri

Sucuk, salam, sosis veya pastırma olarak açılımını yapılmakta olan işlenmiş et ürünlerinin bazıları, buğday ile daha şişkin ve dolgun hale getirilmekte ve bu sebeple sodyum ile beraber gluten de içermektedir. Özellikle üretiminde kullanılan buğday sebebiyle yüksek miktarda gluten içeriği bulunmaktadır.

Şekerleme Ürünleri

Bir çok şekerleme ürününün paket içeriğinde gluten ibaresi bulunmuyor olsa da çoğu şekerleme türü gluten içermektedir. Tatlandırıcı kullanılarak üretimi sağlanan şekerleme çeşitleri, kullanılan tatlandırıcılar sebebiyle içeriğinde gluten barındırmaktadır.

Sos Çeşitleri

Çoğu sos çeşitleri yapısında buğday barındırmaktadır. Buğday ise diğer besinlerde de bahsettiğimiz gibi doğal gluten kaynağı olarak gösterilmektedir. Hazır çorbaların özellikle kremalı olanların gluten içeriği olduğunu belirtmiştik. Bunun gibi diğer krema sosları da gluten içermektedir. Yine hazır soslardan salata sosları da üretimi esnasında gluten kullanılarak elde edilmektedir. Bu nedenle salata soslarının da içeriğinde gluten bulunmaktadır.

Bazı Vitamin Çeşitleri

Tüm vitamin çeşitlerinin gluten içerdiğinden elbette bahsedilemez. Ancak bazı vitamin çeşitlerinin yapısında gluten bulunabilmektedir. Bu sebeple gluten alerjisi var olan bireyler vitamin takviyesi satın almadan önce mutlaka alacakları vitaminin içeriğinde gluten bulunmakta mıdır kesinlikle araştırılması gerekmektedir. Aksi taktirde ciddi sağlık sorunları ile karşılaşılması olası bir ihtimaldir.

Ketçap

Ketçaplarda domates ile beraber şeker, sirke ve bazı baharat çeşitleri yer almaktadır. Üretim sürecinde ise ketçaba gluten ilave edilmektedir. Üretim sürecinde ilave edilmesi sebebiyle etiketinde gluten içerdiği belirtilmemektedir. Ancak ketçap çeşitlerinin gluten içerdiği bilinmesi gerekmektedir. 

Gluten İntoleransı Nedir?

Çölyak hastalarının gluten içeren besinler tüketmekten kaçınmaları gerektiğinden bahsetmiştik. Bunun nedeni ise çölyak hastalarının en ufak bir porsiyonda dahi vücutlarında oluşan olumsuz reaksiyon sonucunda bazı komplikasyonlar gelişebilmektedir. Bu komplikasyonlar kemik problemleri, başlıca damar rahatsızlıkları, ödem, ishal, kusma, deride oluşan alerjik reaksiyonlar ve kısırlık olarak kendini göstermektedir. Ancak gluten intoleransı olan kişiler küçük porsiyonlarla olsa dahi gluten tüketebilmektedir.

Çölyak hastalığı ile gluten intoleransını birbirinden ayıran önemli nokta ise budur. Tüketilen porsiyonlarda gluten içeren besinlerle glutensiz besinlerin aynı tabakta olması gluten intoleransı olanlarda sıkıntı yaratmazken çölyak hastalarında atakla sonuçlanabilmektedir.

Gluten intoleransı olan kişilerde de çölyak hastaları ile aynı belirtiler görülebilmektedir. Bu belirtiler:

• Yorgunluk
• İshal
• Kabızlık
• Kilo kaybı
• Kilo alımı
• Karın ağrıları
• Mide krampları
• Mide bulantısı

Gluten Diyeti Nedir ve Nasıl Yapılır?

Sizinle paylaştığımız bir çok diyet çeşidinde  amacımızın öncelikle sağlıklı bir bedene sahip olmak ve daha sonraki amacımızın kilo kaybı yaşamak olduğunu üzerinde durarak belirtmekteyiz. Diyetlerde bedenin sağlıklı olmasını sağlarken bazı diyetler ise hastalıkların tedavisi amaçlı tercih edilmektedir. Bu diyetlerden biri de Gluten Diyeti’dir. Gluten diyetinin birinci görevi yani ortaya çıkma sebebi çölyak hastalığının tedavisi amacıyla tercih edilmesidir. Ancak son dönemlerde kilo verme amaçlı da kullanılabiliyor olmasıdır.

 

Gluten diyeti bazı diyetisyenler tarafından gluten toleransı olsa da olmasa da vücutta bazı sağlık sorunları oluşturabileceği savunulmaktadır. Ancak çoğu diyetisyenler tarafından tavsiye edilmekte ve vücut için yararlı bulunduğu savunularak sağlık dünyasını ikiye bölen bir diyet olarak tartışmalara sebep olmaktadır.

 

Gluten  diyetinin uygulanabilmesi için öncelikle glutenin ne olduğu ve hangi besinlerin içeriğinde yer aldığının iyice kavranması gerekmektedir. Gluten en yoğun şekilde buğdayda bulunmaktadır ve ekmek yapılırken hamurun ağ yapısını ortaya çıkaran bir protein çeşidi olarak bilinmektedir.

Gluten Diyet Listesi Hangi Besinlerden Oluşmaktadır?

Gluten diyetinin birinci kuralı üç besini hayatımızdan çıkarmaktan ibarettir. Bu önemli üç besin ise; çavdar, buğday ve arpadır. Elbette bu üç besinle birlikte bu besinleri içeren tüm gıdaların hayatımızdan tamamen çıkması gerekiyor. Özetle ekmek çeşitleri, makarnalar, kurabiye, pasta, börek ve kek çeşitleri, irmikli mamüller, simit, pizza, pide gibi hamur işleri, nişasta içeren mamüller, tarhana gibi çorba çeşitleri ile bira ve malt içecekleri gibi içececkler gluten diyeti süresince uzak durulması gereken besinler dahilindedir.

Sizinle iki ayrı gluten diyeti paylaşıyor olacağız. Birinci Gluten diyet listesi beş öğünden oluşmaktadır. Üç ana öğün ve iki ara öğün şeklinde yazılmış olan diyet listesi makalemizin başında da belirttiğimiz gibi çölyak hastalarının tedavisi sürecinde uygulanabileceği gibi kilo vermek amaçlı da uygulanabilmektedir. Alternatif gluten diyeti ise dört günlük diyet programı ve üç öğünden oluşmaktadır. 

Gluten diyet listesinin bir günlük programını paylaşacağız sizinle. Doktorunuz aksi bir durum belirtmedi ise dilediğiniz süre bu diyet listesini uygulayabilirsiniz. Ancak her diyet programında olduğu gibi belirtmeden geçmek istemiyoruz. Diyet programını doktor önerisi yok ise eğer doktor kontrolünden geçmeden uygulamamanız gerekmektedir. Aksi halde farklı sağlık sorunları ile karşılaşmanız mümkün olabilir.

Bir Günlük Gluten Diyet Programı

Sabah Kahvaltısı

• Bir porsiyon omlet ya da haşlanmış yumurta
• Yağsız peynir
• Salatalık
• Kereviz ve yeşil biber
• Ceviz, fındık ve badem

Ara Öğün

• İki adet karabuğday krakeri
• Humus ya da avokado
• Közlenmiş patlıcan

Öğle Yemeği

• Et ya da sebze ile dolma
• Baklagil ve tahıl ile yapılmış yemek

Ara Öğün

• Sebze yemeği ya da kraker
• Ceviz

Akşam Yemeği

• Et, balık ya da tavuk ile salata

Alternatif Gluten Diyeti

Birinci Gün

Sabah Kahvaltısı

• Bir bardak yeşil çay
• İki dilim glutensiz ekmek
• Bir dilim peynir
• İki adet kuru domates

Öğle Yemeği

• Brokoli salatası
• Yarım porsiyon süzme yoğurt
• İki adet glutensiz bisküvi

Akşam Yemeği

• Bir avuç badem
• Bir adet közlenmiş patlıcan
• Bir dilim glutensiz ekmek

İkinci Gün

Sabah Kahvaltısı

• Bir bardak havuç suyu
• İki adet keçi boynuzu
• Bir adet armut
• Üç adet glutensiz bisküvi

Öğle Yemeği

• Glutensiz makarna
• Yoğurt

Akşam Yemeği

• Bir adet tavuk but (yaklaşık 150 gr.)

Üçüncü Gün

Sabah Kahvaltısı

• Bir bardak taze sıkılmış portakal suyu
• Bir avuç ceviz
• İki dilim glutensiz ekmek

Öğle Yemeği

• Yarım kase marul salatası
• İki porsiyon sebze yemeği

Akşam Yemeği

• Bir adet dana rosto
• Yarım tabak mevsim salata
• Yarım bardak ayran

Dördüncü Gün

Sabah Kahvaltısı

• Bir bardak yaşil çay
• Bir dilim glutensiz ekmek
• İki adet zeytin
• Peynir

Öğle Yemeği

• Yarım tabak haşlanmış ıspanak
• Yarım kaşık süzme yoğurt

Akşam Yemeği

• Bir kase somonlu marul salatası
• Yarım bardak taze sıkılmış portakal suyu

Glutensiz Diyetin Faydaları Nelerdir?

Gluten diyeti daha çok çölyak hastalarının uyguladığı bir diyet çeşididir. Çünkü çölyak hastaları istemeyerek de olsa bu diyeti tedavileri aşamasında uygulamak mecburiyetindir. Ancak diyetin uygulanması aşamasında beslenme alışkanlığının da düzenli olacağı için kilo verimi de söz konusu olacaktır. Gluten diyetinin en önemli artılarından biri un ve undan üretilmiş besinlerin hayatınızdan çıkarılması olacaktır. Aynı zamanda yasaklı olan besinlerden fast-food ve hazır gıdalardan da uzak durulması yine sağlık açısından faydalı bir sonuç olacaktır. 

Diyeti Aksatmanın Sonuçları Nelerdir?

Hangi diyeti uyguluyorsanız en dikkat edilmesi gereken noktalar diyetin aksatılmaması yönündedir.  Aksatılması halinde bazı sağlık sorunları ile karşılaşılabilinir. Gluten diyeti de kesinlikle aksatılmaması gereken bir diyet programıdır. Özellikle tedavi amaçlı uygulanmakta ise bu konuda daha dikkatli olunmalıdır.

 

Diyet programının aksatılması halinde en sık görülmekte olan sağlık sorunu bağırsaklardaki emilimle ilgili yaşanan problemlerdir. Kötü beslenme sonucunda emilim sorunları dışında kemik erimesi, halsizlik, kısırlık, osteoporoz, depresyon ve düşük gibi sorunları ortaya çıkarmaktadır. Tedavi edilmeyen çölyak hastalığı uzun döneme yayıldığında çok daha ciddi sağlık sorunlarına neden olabiliyor.

İnce bağırsak kanseri ve lenfoma gibi rahatsızlıklar ortaya çıkabiliyor. Çocuklarda görülen çölyak hastalığının tedavi edilmemesi sonucunda ise bazı davranışsal problemler, gelişmenin geriliği ve sonuç olarak boy kısalığı gibi sorunlar da gün yüzüne çıkabilir. Gluten diyetini uygulayan kişiler diyet programını gerektiği gibi uyguladıklarında sağlık sorunları yerine daha sağlıklı bi hayat sürebilir. Ancak yine de belli aralıklarla sağlık kontrolünden geçilmesini tavsiye etmekteyiz. 

 

Gluten İçermiyor Olsa Bile Tüketilmemesi Gereken Gıdalar Nelerdir?

• Bira
• Ekmek çeşitleri, pideler ve lavaş çeşitleri
• Pasta çeşitleri, kek çeşitleri ve turtalar
• Şekerleme çeşitleri
• Kahvaltılık gevrekler
• Kurabiye çeşitleri ve krakerler
• Krutonlar
• Patates kızartmaları ve cips çeşitleri
• Et suyu
• Et taklidi ya da deniz ürünü
• Matzo yani hamursuz ekmek
• Makarna çeşitleri
• İşlenmiş yemeklik etler
• Salata sosları
• Soya sosu dahil tüm soslar
• Çeşnili baharat karışımları
• Çeşnili abur cubur çeşitleri örneğin patates ve tortilla cipsi
• Şişirilmiş tavuk ürünleri
• Çorba çeşitleri ve çorba harçları
• Sostaki sebze çeşitleri

Bazı tahıl çeşitleri, mesela yulaflar üretimin büyütme işleme aşamalarında buğdayla kirlenmiş olabiliyor. Bu sebeple diyet ve sağlıklı beslenme uzmanları ile birlikte doktorların da ürün etiketinde glutensiz yazmadığı sürece yulaflardan uzak durulmasını önermektedir. Ağzınızla temas edebilen başka ürünlere karşı da dikkatli olmalısınız. Bu ürünler ise:

• Oyun hamuru
• Gıda takviyeleri, örneğin başka şeylerle değiştirilen malt tatlandırıcısı ve yemek kolası
• Birleştirici bir ajan olarak gluten kullanılan vitaminler ve ilaçlar

Karşılıklı Kirlenme

Glutensiz besin maddelerinin gluten içeren besin maddeleri ile temas etmesi halinde karşılıklı kirlenme ortaya çıkmaktadır. Mesela aynı ekipman ile çeşitli üretimler yapılmaktayken karşılıklı kirlenme meydana gelmektedir. Bazı ürünlerdeki gıda etiketleri “içerebilir” ifadesini bulundurmaktadır ancak bu türdeki ifadenin istemli olduğuna dikkat etmelisiniz. Mutlaka gerçek bileşeni kontrol etmeniz gerekmektedir. Bir gıdanın gluten içerip içermediğinden emin değilseniz eğer içeriğindeki besinleri üretici ile doğruladıktan sonra satın almalısınız.

Karşılıklı kirlenme, yaygın yüzeylerde gluten içeren yiyecekler hazırlandıktan sonra iyice temizlenmemesi durumunda evde de meydana gelmektedir. Normal bir ekmek ile glutensiz ekmek ortak kullanılan bir tost makinesinde yapmak en büyük kirlenme kaynaklarından biri olarak belirtilmektedir.

Okulda, evde ya da işyerinizde karşılıklı kirlenmeyi önlemek için ne gibi önlemler alınması gerektiğini planlamalı ve normal besinlerle glutensiz besinlerin ortak kullanım alanlarında karşılıklı kirlenmeye yol açmaması için önlemler almalısınız.

Glutensiz Beslenmenin Zararları yada Riskleri

Yeterli Miktarda Vitamin Alamamak

Glutensiz beslenme, çölyak hastalığında tedavi amaçlı kullanıyor ancak bunun yanı sıra vücutta bazı vitamin, mineral ve besin seviyelerinin düşük olmasına neden olabiliyor. Glutensiz beslenmede tahıl grubunu tüketmekten uzak kalmak besin değeri açısından zengin bu ürünleri daha az tükettiği anlamına gelebiliyor. Doktor ya da diyet ve sağlıklı beslenme uzmanınıza başvurarak aşağıda belirttiğimiz temel besinlerini  yeterince alıp almadığınızı yapılacak bazı tetkikler ile kontrol etmesini ve gözetim altında tutulmasını isteyebilirsiniz.

• Demir
• Kalsiyum
• Lif
• Tiamin
• Riboflavin
• Folat

Glutensiz Beslenmeye Bağlı Kalmamak

Glutensiz beslenenler için eğer gluten içeren bir besin yanlışlıkla ya da bilmeden tüketildiyse bunun sonucu olarak ishal ve karın ağrısı şikayetleri oluşabilir ancak bazı kişilerde de hiç bir belirti göstermemektedir. Gluten içeren bir ürün tüketildiğinde karın ağrısı, ishal ya da farklı belirtiler göstermemiş olması ince bağırsakların zarar görmediği anlamına da gelmemektedir. Beslenme programınızda az miktarda bile gluten bulunması ya da tüketilmesi belirtiler olsa da olmasa da zarar verici sonuçlar doğurabilmektedir.